Mühacirət Dövrü Avropa

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1950-ci illərdə

M.Ə.RƏSULZADƏNİN FRANSADAKI FƏALİYYƏTİ

Hələ 1913-cü ildə Fransada bu ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinin dəstəyi ilə “Fransa-Şərq” Komitəsi yaranmışdı. Bu Komitənin rəhbərliyinə fransız generalları, nazirlər, diplomatlar, tanınmış siyasətçilər, tanınmış alimlər daxil idi. 1920-ci illərin əvvəllərindən isə Fransa Azərbaycan mühacirlərinin də siyasi və mədəni mərkəzinə çevrildi. Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadənin Fransadakı fəaliyyəti 1920-ci illərə təsadüf edir. Bu dövrdə, xüsusən 1928-1934-cü illərdə Türkiyədə və Fransada yaşayan azərbaycanlı mühacirlər arasında olan ziddiyyətləri qeyd etməliyik. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Olduğumuz mühacirət şərtləri daxilində, Azərbaycan davası naminə birləşmək, milli davanı yaşatmaq və ya yaşadan fikir sistem və nümayəndələrinə hörmət etməklə olur. Bunun üçün hər türlü kiçik hallardan və hisslərdən sıyrılaraq fikrə önəm vermək lazımdır”. Bu dövrdə azərbaycanlı mühacirlər arasında – xüsusən İstanbul (M.Ə.Rəsulzadə) və Paris qrupu (C.Hacıbəyli, Ə.Şeyxülislamov) arasında olan narazılıqlar Azərbaycan Probleminin bir mərkəzdən idarə olunmasına gətirib çıxarırdı. Yəni bu parçalanma ümumi işə ciddi zərbələr vururdu. Vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə Parisə gedərək orada Ə.M.Topçubaşov, C.Hacıbəyli və Ə.Şeyxülislamovla razılaşaraq “Bir mərkəzdən idarə” prinsipini qəbul etmişdilər. Digər tərəfdən Parisdə 1920-ci illərdə mühacirlərlə əlaqəli ciddi işlər aparılırdı. Mühacirlərə dəstək planının genişlənməsi üçün 1926-cı ildə keçmiş çar Rusiyası xalqlarının liderləri beynəlxalq təşkilat kimi fəaliyyət göstərən “Prometey” klubunu yaratdılar. 1926-cı ildə Fransada – Parisdə “Prometey” klubu yaradıldıqdan sonra, 1928-ci ildə Varşavada J. Pilsudskinin dəstəyi ilə “Prometey” cəmiyyəti yaradıldı və azərbaycanlılar da burada təmsil olundular. 1929-cu ildə isə Varşavada Polşanın Xüsusi Xidmət İdarəsi SSRİ-yə qarşı kəşfiyyat fəaliyyəti aparmaq üçün 2 saylı ekspozituranı – Polşa Baş Qərargahının II Şöbəsinin kəşfiyyat bölməsini yaradır və M.Ə.Rəsulzadə Varşava qrupunun rəhbəri olur. 1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadə “Prometey” təşkilatının fəaliyyəti ilə bağlı Polşaya gedir, bir müddət burada yaşayır. 1931-ci ildə mühacirlərin fəaliyyəti Türkiyədə qadağan edildikdən sonra digər azərbaycanlı mühacirlər də M.Ə.Rəsulzadə ilə birgə Varşavada yaşayır.

Bu hərəkatın genişlənməsi üçün 1926-cı ildə fransız dilində “Prometey” jurnalı nəşr edilməyə başladı. Jurnalın redaksiya heyəti və daimi müəllifləri tərkibinə Qafqazın, Türküstanın və Ukraynanın aşağıdakı görkəmli xadimləri daxil oldular: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Noy Jordaniya, Aleksandr Şulqin, Ayaz İshaqi, Mustafa Çokayoğlu, Miryaqub Mehdiyev və b. Parisdə çap edilən “Prometey” jurnalında isə M. Ə. Rəsulzadənin aşağıdakı maraqlı məqalələri çap edilmişdi: 1) “Azərbaycan Respublikası”, 1926, N1, səh. 25-31; 2) “Bolşeviklərin Şərq siyasəti”, 1928, N20, səh. 10-14; N21, səh. 6-11; 3) “Qafqaz Birliyi”, 1929, N36, səh. 5-7; 4) “Milli Azərbaycan hərəkatının xarakteri”, 1930, N42, səh. 11-13; 5) “Siyasətçi tarixçiyə qarşı”, 1931, N51, səh. 6-8.

Varşavada keçirilən Şərqşünasların I Qurultayında, M.Ə.Rəsulzadə (1-ci sırada sağdan ikinci) 1932-ci il, 15 may

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Polşa-Varşava Toplantısı (birinci sıra sağdan altıncı)

1936-cı ilin 17 yanvarında M.Ə. Rəsulzadə Parisdə “Müasir Azərbaycan Ədəbiyyatı” mövzusunda maraqlı məruzə oxumuş, dinləyiciləri Azərbaycan ədəbiyyatının nümunələri ilə tanış etmişdir. Bu məruzə sonradan ayrıca kitab olaraq nəşr edilmişdir. 1936-cı ilin 17-26 aprelində isə Parisdə Azərbaycanın, Povoljyenin, Uralın, Krımın, Şimali Qafqazın və Türküstanın müsəlman xalqlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə qurultay keçirildi. Həmin qurultayda Azərbaycanı M.Ə.Rəsulzadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Mustafa Vəkilli təmsil etdilər. Qərara alındı ki, bu təşkilatın fəaliyyəti gizli saxlanılsın.

M.Ə.RƏSULZADƏNİN POLŞADAKI FƏALİYYƏTİ

Polşanın görkəmli dövlət xadimi, Marşal Pilsudski Polşanın müstəqilliyinin qorunmasında daxili təhlükələri aradan qaldırmaqla yanaşı, xaricdən, xüsusən bolşevik Rusiyasından, 1922-ci ilin dekabrından isə SSRİ adlanan imperiyadan həmişə ehtiyatlanırdı. Və bundan ötrü o, bolşevik işğalına məruz qalan ölkələrin mühacirətdə yaşayan təmsilçilərinin gücündən faydalanmağa çalışırdı. Onun məqsədi bu təmsilçilərin vasitəsi ilə bolşeviklərə qarşı siyasi-hərbi güc mərkəzləri yaratmaq və mübarizə aparmaq idi. Bu məqsədlə də Polşa dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyinin Şərq departamenti bilavasitə bu işlərlə məşğul olurdu.

Həmin departamentin 1920-ci illərdən başlayaraq mühacirlərlə yazışmaları bu ideyanın təsdiqini tapır. Departament Ukrayna, Britaniya mühacirləri ilə yanaşı Qafqazdan olan siyasilərlə də ciddi əməkdaşlıq edirdi. 1921-ci ildə baş vermiş Rusiya-Polşa savaşından sonra Pilsudski və silahdaşları Şərqi Avropa xalqları ilə bolşevik Rusiyası əsarətindəki xalqlar arasında ortaq bir əlaqə qurumu yaratmaq haqqında düşünürdülər. Rusiya ilə baş verə biləcək savaş perspektivi daxilində Polşa SSRİyə düşmən olan qüvvələrə önəmli yardımlar etməyə başlamışdı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Polşada Dostları ilə (Soldan ikinci)

Ərq İnstitutunun Varşavadakı Müsəlman nəşrlərin redaktorları, soldan sağa Barasbi Baytuqan (“Şimali Qafqaz”), Vassan Grey Cabaqi (“Przeqlad İslamski”), Leon Nayman Mirzə Kriçinski (“Roçnuk Tatarski”), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (“İstiqlal”), Ayaz İshaqi (“Yana Milli yol”), Varşava 1932.

Polşa dövləti getdikcə mühacirlərlə əlaqələr şəbəkəsini genişləndirir, SSRİ-nin rus olmayan millətlərindən könüllüləri öz ordusuna qəbul edir, döyüş təlimləri keçir, silahlandırırdı. Artıq 1920-ci illərin ortalarından Polşa ordusunda müəyyən sayda mühacir əsgər və zabitlər fəaliyyət göstərirdi. Polşa dövlətinin müəyyən yardımları ilə Azərbaycan mühacirət mətbuatı orqanları da fəaliyyətini gücləndirirdi. Hələ 1920-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq M.Ə.Rəsulzadə Polşa rəsmiləri ilə məktublaşırdı. Polşa dövlətinin arxiv sənədlərində M.Ə.Rəsulzadənin Polşanın Xarici İşlər Nazirliyi və Marşal Pilsudski ilə şəxsi yazışmaları qorunub saxlanır. Həmin məktubların biri azərbaycanlı zabitlərin Polşa ordusunda hərbi xidmətə cəlb edilməsi ilə bağlıdır. Bu məktub Türkiyənin İstanbul şəhərindən 1923-cü ilin 31 mar-tında Jozef Pilsudskiyə ünvanlanıb. Bundan əlavə M.Ə.Rəsulzadənin Polşanın Xarici İşlər Nazirliyinin digər rəsmiləri olan Tadeuş Qolubko, Edmund Xaraşkeviç, Tadeuş Şetsel ilə də müxtəlif mövzularda yazışmaları vardır. 1926-cı ildə Fransada – Parisdə “Prometey” klubu yaradıldıqdan sonra, 1928-ci ildə Varşavada J. Pilsudskinin dəstəyi ilə “Prometey” cəmiyyəti yaradıldı və azərbaycanlılar da burada təmsil olundular. 1929-cu ildə isə Varşavada Polşanın Xüsusi Xidmət İdarəsi SSRİ-yə qarşı kəşfiyyat fəaliyyəti aparmaq üçün 2 saylı ekspozituranı – Polşa Baş Qərargahının II Şöbəsinin kəşfiyyat bölməsini yaradır və M.Ə.Rəsulzadə Varşava qrupunun rəhbəri olur.

1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadə “Prometey” təşkilatının fəaliyyəti ilə bağlı Polşaya gedir, bir müddət burada yaşayır. 1931-ci ildə mühacirlərin fəaliyyəti Türkiyədə qadağan edildikdən sonra digər azərbaycanlı mühacirlər də M.Ə.Rəsulzadə ilə birgə Varşavada yaşayır. Almaniyada isə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə “İstiqlal” qəzeti (1932-1934), “Qurtuluş” jurnalı (1934-1939) nəşr edilir. Polşada yaşadığı dövrdə M.Ə.Rəsulzadə “Panturanizm və Qafqasya problemi” kitabını rus dilində nəşr etdirir. 1936-cı ildə isə Polşa dövləti rəsmilərinin razılığı ilə Varşavada “Müsavat” Partiyasının konfransını keçirir. Varşavada yaşadığı müddətdə o, burada nəşr edilən “Vsxod” (“Şərq”), “Roçnik Tatarski” (“Tatar illiyi”) məcmuələrində məqalələr çap etdirir. 1938-ci ildə M.Ə.Rəsulzadənin Varşavada polyakca “Azərbaycan müstəqillik uğrunda mübarizədə” kitabı çap edilir. Kitaba giriş sözünü Polşanın tanınmış ictimai xadimi, senator, Şərq İnstitutunun direktoru Stanislav Sedlitski yazmışdı. S.Sedlitski M.Ə.Rəsulzadənin polyak dilində nəşrə hazırladığı kitabı yüksək qiymətləndirirdi. Bundan əlavə, M.Ə.Rəsulzadənin Polşa ilə bağlı çox dəyərli məqalələri də var. 1933-cü ilin noyabrın 20-də Berlində nəşr edilən “İstiqlal” qəzetində, 46-cı sayda o, Çexoslovakiyanın və Polşanın milli bayramları haqqında məqalə çap etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Heç bir xalqda polyaklardakı kimi üsyan ruhu olmamışdır. 1794-cü il üsyanının qəhrəman oğlu Kostyuşkonun adı Polşada müqəddəslərin adı ilə birgə çəkilir”. M.Ə.Rəsulzadənin “Qurtuluş” jurnalının 1935-ci ilin may-iyun aylarının 7-8-ci sayında çap edilən Jozef Pilsudski haqqındakı məqaləsi də maraqlıdır. Bu məqaləsində o, öz xalqının azadlığı uğrunda yorulmadan mübarizə aparmış bir şəxsiyyətin maraqlı obrazını yaratmış, onun mənalı həyatı ilə bağlı maraqlı məqamları əks etdirə bilmişdir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Polşa (Varşava) 40 illik çalışma yubileyində (birinci sıra sağdan dördüncü)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Tatar xilaskarları ilə birlikdə (mərkəzdə)

M.Ə.Rəsulzadənin “Qurtuluş” jurnalının 1935-ci ilin avqustunda nəşr edilən 10-cu sayında “Yeni Leh Konstitusiyası” məqaləsində və həmin jurnalın 13-14-cü saylarında (1935-ci il) çap olunmuş “Lehistan müsəlmanları” yazısında maraqlı məlumatlar vardlr. M.Ə.Rəsulzadə “Prometey” klubunun Varşavada keçirilən əksər tədbirlərində əsas məruzəçi, müəyyən hallarda isə çıxışçıdinləyici olaraq iştirak edirdi. 1938-ci ilin fevralında “Prometey” təşkilatına mənsub olan millətlərin mühacirətdəki milli təşkilatları Varşavada tədbir keçirdilər. Tədbir idil-Ural Millət Məclisi açılışının 20 illiyinə həsr edilmişdi. M. Ə. Rəsulzadənin bu tədbirdəki çıxışı böyük marağa səbəb olmuş, alqışlarla qarşılanmışdı. 1938-ci ilin aprelin 7-də “Prometey” klubu daha bir tədbir keçirdi. Tanınmış polyak alimi V. Bonçkovski “Yeni çağların ruhu haqqında” mövzusunda məruzə etmişdi. Müzakirədə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə əsaslı fikirlər irəli sürmüşdü. Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadənin həyat yoldaşı Vanda xanım (M.Ə.Rəsulzadə ona həm də Leyla xanım deyə müraciət edirdi) əslən polyak idi və bəziləri onun Marşal Pilsudski ilə, bəziləri isə Polşanın Xariciyyə Vəkili polkovnik Beklə qohum olduğunu deyir. M.Ə.Rəsulzadə onunla ailə həyatı qurmuş, ömrünün sonrakı illərini birgə yaşamışlar. Vanda xanım 1974-cü ildə Türkiyədə - Ankarada vəfat edib və burada “Cəbəçi” məzarıstanlığında dəfn olunub.

ALMANİYADAKI FƏALİYYƏTİ

M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyadakı fəaliyyəti əsasən 1932-ci ildən başlayır. Polşada yaşamasına baxmayaraq o, Berlində də olur və fəaliyyətini davam etdirirdi. Almaniyada onun Baş redaktorluğu ilə 1932-ci ilin yanvarın 10-dan “İstiqlal” qəzeti, noyabrın 6-dan “Qurtuluş” jurnalı nəşr edilir. “İstiqlal” qəzetinin nəşri 1934- cü ilə qədər, “Qurtuluş”un nəşri isə 1939- cu ilin avqustunadək davam edib. Bundan əlavə, M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyada 1938-ci ildə “Azərbaycan Problemi” əsəri alman dilində nəşr olunub. Eyni zamanda O, 1937-ci ilin may ayında Berlində “Humboldt klubu”nda çoxlu sayda insanların iştirakı ilə keçirilən tədbirdə Azərbaycanla bağlı maraqlı məruzə etmişdi. 1942-ci ildə isə İkinci Dünya müharibəsinin davam etdiyi bir zamanda M.Ə.Rəsulzadə Almaniyaya dəvət edilir. Qeyd edək ki, panturanizmin coşğun bir tərəfdarı və təbliğatçısı olan, Türkiyədəki Almaniya Böyükelçisi Frans von Papen fəal mühacir qrupları və məşhur pantürkistlər vasitəsi ilə Ankara hökumətini Almaniyanın cərgəsində hərbə cəlb etmək istəyində idi. Məhz von Papenin təşəbbüsü ilə iki türk generalı – Ərkilət və Ərdan bəy türklərin yaşadıqları bölgələrin gələcəkdəki idarə forması ilə tanışlıq üçün Almaniyada olmuşdular. Bundan əlavə, Türkiyənin sabiq Hərbiyyə Naziri Ənvər Paşanın qardaşı Nuru Paşa (Killigil) da məhz von Papenin təşəbbüsü ilə Berlinə gəlmişdi. “Prometey” təşkilatı tərəfdarlarından azərbaycanlı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə şimali qafqazlı Səid Şamil, Aytən Namita və digərləri alman məqamları ilə müzakirələrə cəlb olunmuşdular.

1942-ci ilin aprelində Şulenberq Fransa, İtaliya, Balkanlar, Türkiyə və İsveçrədə yaşayan mühacirləri Berlinə dəvət etdi. Həmin ilin aprelin sonu və mayın əvvəllərində Berlinin məşhur “Adlon” mehmanxanasında bir toplantı keçirildi. Toplantıda aşağıdakı şəxslər iştirak edirdilər: Azərbaycanlı – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xəlil Xasməmmədov və Fuad Əmircan; Şimali Qafqasiyalı – Səid Şamil, Heydər Bammat və Əlixan Qantəmir; gürcülərdən – Spiridion və Leo Kereselidze, Daşa Vaçnadze, Zurab Avalaşvili. Bu toplantının mühacirlərlə işbirliyi qurması baxımından böyük əhəmiyyəti vardı. Hitler Almaniyası mühacir təşkilat və qrupları ilə danışıqları əsasən iki nazirliyi vasitəsi ilə aparırdı: Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi. Xarici İşlər Nazirliyində bu işlə Şulenberq, Şərq Nazirliyində isə Rozenberq məşğul olurdu.. Şərq Nazirliyində professor Von Mendenin başçılıq etdiyi SSRİ millətləri üzrə Baş İdarə fəaliyyət göstərirdi. Bu idarənin nəzdində isə Qafqaz işləri üzrə idarə yaradılmışdı. Burada Qafqazdan olan, ayrı-ayrı xalqları əhatə edən – azərbaycanlı, gürcü, erməni, şimali Qafqaz və Kalmık şöbələri vardı. Bu şöbələrin başlıca məqsədi müxtəlif sahələr üzrə gələcəkdə istiqlal məqsədi ilə kadrlar hazırlamaqdan ibarət idi.

Lakin mühacirlərin Almaniya hökuməti təmsilçiləri ilə danışıqları heç də uğurlu getmirdi. Xüsusən, şimali qafqasiyalı, gürcüstanlı və azərbaycanlılar öz ölkələrinin müstəqilliyini irəli sürdüyündən almanlar tərəfindən qəbul edilmirdi. Belə olduqda, Azərbaycan təmsilçisi M.Ə.Rəsulzadə və Şimali Qafqazlı Səid Şamil Almaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qaldılar. Lakin Von Mende çətinliklə də olsa M.Ə.Rəsulzadəni müvəqqəti olaraq saxlaya bilmişdi.

Nəhayət, üzvləri Şərq Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunan və dörd Qafqaz millətindən hər biri üçün, bir də kalmıklar üçün “milli komissiyonlar” təşkil olundu. Hitler “Milli komitə” adını adını yasaqladığından mövcud qurumları “milli komissiyonlar” adlandırırdılar. Həmin dövrdə Almaniyada M. Ə. Rəsulzadənin başçılığı ilə “Milli Azərbaycan Komitəsi” yaradılmışdı. “Milli Azərbaycan Komitəsi” bu proqramla fəaliyyət göstərirdi: “Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilası və istiqlalı üçün mübarizə etmək, qafqasiyalı millətlərin dostluqları və siyasətcə bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq və Almaniya ilə sıx surətdə işbirliyi təmin etmək”. Qeyd etdiyimiz kimi, almanlar hər vasitə ilə M.Ə.Rəsulzadədən faydalanmağa çalışırdı. 1942-ci ilin oktyabrın 7-də M.Ə.Rəsulzadə ilə aparılan danışıqlar fayda vermədiyindən (çünki o, Azərbaycanın müstəqilliyi fikrini önə çəkirdi) o, Rumıniyaya – Buxarestə getmişdi. Almanlar onun getməsinə təəssüflənmiş, qalması üçün Drezden məktəblərinin birində müəllimlik təklif etmişdilər. Lakin o, bununla da razılaşmamışdı. “SS” mərkəzi dairəsi onu sonradan yenə axtarmış və işbirliyinə çalışmışdı. Beləliklə, M.Ə.Rəsulzadə ilə danışıqların alınmadığını gördükdə almanlar Fuad Əmircan, Abbas Atamalıbəyov və Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginski ilə işbirliyi qurmuşdu. Azərbaycan Rabitə (Əlaqə) Heyətinə başçılıq isə Ə. F. Düdənginskiyə tapşırılmışdı. Bu heyət Azərbaycan legionerlərinə həm də başçılıq funksiyasını daşıyırdı. 1943-cü ilin avqustun 5-də M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan legionerləri qarşısında onların öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan xalqlara qarşı mübarizə aparmayacaqları ilə bağlı bəyanat verib, növbəti dəfə Almaniyanı tərk edərək Rumıniyaya qayıtdı. 1944-cü ilin 23 avqustunda Buxarestdə baş verən hökumət çevrilişindən və sovetlərlə atəşkəs elan edilməsindən sonra sovetlərin bu ölkəyə yaxınlaşması nəticəsində M.Ə.Rəsulzadə Almaniyaya gedərək 1945-ci ildə savaşın bitdiyi Mittenvald bölgəsindəki qaçqın düşərgəsində yaşadı. Burada olduğu müddətdə o, azərbaycanlı legionerlərin sovetlərə təhfil verilməməsinə çalışmış, “Azərbaycan Demokrat Birliyi” qurumunu yaradıb onların Türkiyəyə, Misirə və digər ölkələrə getməsini təmin etmişdi. Bundan ötrü o, Almaniyada olmuş Misir kralı Fərruxla da danışıqlar aparmışdı. Nəhayət, Türkiyə dövlətinin rəsmi icazəsindən sonra 1947-ci ilin sentyabrında M.Ə.Rəsulzadə Türkiyəyə getmişdi. 1950-ci illərdə isə o, “soyuq müharibə” dövründə Almaniyada keçirilən tədbirlərdə, konfranslarda fəal iştirak etmişdi. 1951-ci ilin noyabrında Münhendə “Antibolşevik Xalqların Bloku”nun keçirdiyi konfransda M.Ə.Rəsulzadə çıxış etmiş, dünya ictimaiyyətinə ünvanlanmış sənədə imza atanlardan biri olmuşdu. 1952-ci ilin dekabrın 11- 16-da Münhendə keçirilən Ümumqafqaz konfransında da M.Ə.Rəsulzadə maraqlı məruzə etmişdi.

RUMINİYADAKI HƏYATI

1939-cu ilin sentyabrın əvvəlində Polşanın Almanlar, sentyabrın 18-də isə Sovet ordusu tərəfindən işğalından sonra M.Ə.Rəsulzadənin burada yaşaması artıq qeyri-mümkün idi. 1939-cu ilin avqustunda o, dincəlmək üçün Rumıniyanın Köstəncə (Konstansa-Rumıniyanın Dobruca bölgəsində şəhərdir) bölgəsinə getmişdi. Həmin zamanda Varşavada olan Rusiya Türklərinin siyasi mühacirləri Ayaz İshaqi, Əli Azərtəkin, Balo Bilatti, Edige Mustafa Krıməl, Səid Şamil, Mirzə Bala Məmmədzadə almanların və rusların əlinə düşməmək üçün1939-cu ilin sentyabrın 6-da təcili Rumıniyaya, oradan Türkiyəyə getmişdilər. M.Ə.Rəsulzadə isə 1940-cı ilin 23 iyununda Köstəncədə Türkiyədən gələn dostu Həmdullah Sübhi Tanrıövəri qarşılamış, onunla birgə Buxarestə getmiş və onun maddi dəstəyi ilə savaşın sonunadək orada “Kiryazi” otelində qalmışdı. Buxarestdə olduğu dövrdə o, zamanının çoxunu Türkiyənin buradakı Böyükelçiliyində keçirir(2), böyük Azərbaycan şairi olan Nizami Gəncəvi haqqındakı araşdırmasını tamamlayırdı. 1944-cü ildə almanlar Stalinqradda məğlub olduqdan sonra Sovet ordusu Rumıniyaya doğru irəliləməyə başladı. 1944-cü ilin aprelində amerikalılar Buxaresti bombaladılar. 1944-cü ilin avqustun 23-də Buxarestdə hökumət çevrilişi baş verdi. Yeni hökumətin sovetlərə atəşkəs elan etməsindən sonra M.Ə.Rəsulzadə Almaniyanın Mittenvald bölgəsindəki qaçqın düşərgəsinə getdi.