Mühacirət Dövrü Rusiya və Avropa

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bolşeviklərin Moskvasında (1920-1922)

cənab Salavat İsxakov
Tarix elmləri doktoru, Rusiya

1917-ci ildə Petroqradda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklər keçmiş Rusiya imperiyasının məzlum xalqlarına azadlıq və öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu təntənəli şəkildə elan etdilər. Bu məqsədlə Milli İşlər Komissarlığı təşkil edildi, ona rəhbər İosif Visarionoviç Stalin təyin olundu. Sovet hakimiyyətinin bir neçə ili ərzində bu təşkilatın əslində tamamilə fərqli bir işlə - qeyri-rus xalqları arasında kommunist ideologiyasının yayılması ilə məşğul olduğu aydın göründü. Eyni zamanda bu təşkilat Kremlin onlara vəd etdiyi - xalqların öz müqəddəratını təyin etməsini tələb edən nümayəndələri ilə müxtəlif yollarla mübarizə aparırdı.

1920-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Stalinlə birlikdə Bakıdan Moskvaya gələndə, yayılan söhbətlərə görə, ona Şərq xalqlarını tədqiq edən Cəmiyyətə rəhbərlik, habelə Şərq zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində professor vəzifəsi təklif edildi. Lakin o, bu təklifləri rədd etmiş, RSFSR Millətlər üzrə Xalq Komissarlığının əməkdaşı, həmçinin Şərq dilləri İnstitutunda rus və fars dilləri müəllimi işləmişdi.

Müasir tarixşünaslıqda M.Əminin tərcümeyi-halı ilə bağlı bir çox nəşrlərə baxmayaraq, Rəsulzadə 1920-1922-ci illərdə Moskvada fəaliyyət göstərdiyi dövr yaxşı işıqlandırılmamışdır, habelə ziddiyyətlər və faktiki səhvlər mövcuddur.

Onun Moskvada konkret olaraq nə etdiyini müəyyənləşdirmək üçün ilk cəhdi Rusiya Elmlər Akademiyasının Rusiya Tarixi İnstitutunun əməkdaşı, tarix elmləri doktoru, Xalq Komissarlığının işçilərinin anket toplusunu hazırlayan professor T.Y.Krasovitskaya etmişdir. Ön sözdə o, əvvəlcə yazır ki, Xalq Komissarlığına işə qəbul olunarkən ərizə formasını Məmməd Əmin Rəsulzadə doldurub. 40 səhifədən sonra o, bu yazısına zidd olaraq yazır ki, bu topluda dərc olunan anketi Məmməd Əli Rəsulzadə doldurub, bilmədən ki, Məmməd Əli Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu idi.

Sonra bu anketi təqdim edən Krasovitskaya aşağıdakıları yazır:

1. Soyadı, adı, atasının adı: Rəsulzadə Məmməd Əli
(Məmməd Əmin Ələkbər oğlu - v. 107).
2. Doğulduğu il: 1884
3. Milliyyət: Türk (azərbaycanlı).
4. Təhsil: ikiillik şəhər məktəbi və özəl (v. 107 - orta).
5. Ailə vəziyyəti: evlidir.
6. İxtisas: ziyalı əməyi (v. 108 - yazıçı-jurnalist).
7. Dil bilirmi və hansı dərəcədə: rus, fars və türk.
8. O, hansısa partiyaya mənsubdur və məhz hansı: Müsavat.
9. Həmkarlar ittifaqına mənsubluğu və hansı ittifaqa üzvdür:
10. Hansı komissarlıqda və idarədə işləyir: “Millətlərin həyatı” qəzeti.
11. Hansı vəzifə: işçi.
12. Xidmətə girmə vaxtı (ay və gün): 29 noyabr 1920-ci il
13. Kimin tövsiyəsi ilə qəbul edilib (partiya, müəssisə, həmkarlar ittifaqı və ayrı-ayrı şəxslər): yoldaş Stalin.
14. Əmək haqqının məbləği:
15. Əvvəlki peşə fəaliyyəti (mümkünsə, ətraflı):

Krasovitskaya bu anketi şərh edərkən yazır ki, Rəsulzadə onu doldurarkən əvvəlki fəaliyyəti ilə bağlı ümumiyyətlə heç nə bildirmir. Lakin məlumatların olmaması, onun fikrincə, onun mövcudluğundan az maraqlı deyil. Şəxsən özünün Xalq Komissarlığında işləmək üçün tövsiyə etdiyi şəxsi Stalin əlbəttə ki, yaxşı tanıyırdı. Bəs niyə ona anketi doldurmamağa icazə verildi? Diqqəti çox cəlb etməmək üçün? “Qarğa, məndə qoz var” deməmək üçün?

Bu, “qarşı tərəfin” kadrları ilə işləmək cəhdi idi? Krasovitskaya da oxşar suallar verərək aşkar edir ki, Rəsulzadə bütün bu suallara onun istifadə etdiyi arxiv fondunun digər fayllarında saxlanılan və aşağıda ilk dəfə təqdim olunan digər sorğu vərəqlərində cavab verib.

O, bu anketə digər şərhlərində yazıb ki, onu Məmməd Əli Rəsulzadə doldurub, o, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin üzvü seçildiyini göstərməyib. Burada Krasovitskaya yenə səhv edir: Əli bəy yox, Əmin bəy bu parlamentə deputat seçilmişdi.

Təxminən 15 il sonra Rusiya Tarixi İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən nəşr olunan kollektiv monoqrafiyasında o, Əmin bəyi səbəbsiz yerə, öz təbirincə desək, “Rusiyanın sovet siyasi sahəsində” işə başlayanlar qrupuna daxil etmiş və həmçinin bildirmişdi ki, guya o, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin bu Xalq Komissarlığında və digər sovet strukturlarında işləməyə gələn ilk üzvlərindən biri olub. İnsanda belə bir təəssürat yaranır ki, 1918-ci ilin yanvarında bolşeviklər bu Məclisi dağıdandan sonra Əmin bəy, az qala, bu idarənin əməkdaşı olub, bu da tarixi hadisənin bilərəkdən təhrif edilməsidir.

Üstəlik, “Sovet federalizminin doğulması, onun formulu, strategiyası və davranış taktikası” adlı fəsildə sovet hakimiyyətinin ilk aylarında baş verən hadisələr kontekstində onun 1930-cu ildə Parisdə nəşr etdiyi “Panturanizm haqqında” kitabından onun iddia edilən sözlərini sitat gətirir: "Biz siyasətdə xalqçıyıq, mədəniyyətdə türklərik!". Lakin bu kitabdan belə nəticə çıxır ki, bu sözlər heç də ona aid deyil, 1923-cü ildə Anqorada nəşr olunmuş, müəllifi məşhur türk sosioloqu Z.Gökalp olan “Türkçülüyün əsasları” essesindən sitatdır. Bu, onun məqalə və kitablarını yazarkən həm arxiv, həm də nəşr olunmuş mənbələrdən necə istifadə etdiyini bir daha göstərir.

Beləliklə, Moskvada sovet milli siyasəti sahəsində ekspert və etnik siyasi elitanın bir neçə nümayəndəsinin tərcümeyi-halı üzrə ekspert hesab edilən T.Y.Krasovitskaya M.Ə. Rəsulzadə barədə ciddi səhvlərə yol verdi: birincisi, o, iki məşhur tarixi şəxsiyyətin - Məmməd Əli və Məhəmməd Əminin məlumatlarını bir anketdə birləşdirib, onların tərcümeyi-hallarını qarışdırıb; ikincisi, o, sonuncunu guya bolşeviklərin və onların “milli layihəsinin” tərəfdarı kimi təqdim etməyə cəhd edib. Deməli, əgər sovet tarixşünaslığında o, “panislamist”, “pantürkist”, “türkofil”, “millətçi” kimi səciyyələndirilirdisə, indi Krasovitskayanın fikrincə, o, artıq Sovet Rusiyasının maraqlarına xidmət edən federalistdir. Bu təqdimat tarixi faktlara uyğun gəlmir.

Mənbələrə müraciət edək. Yuxarıdakı anketlərin arxiv orijinallarında aşağıdakılar göstərilir: Rəsulzadə Məmməd Əli, 35 yaşlı, Azərbaycan vətəndaşı, Moskvada yaşayıb (Povarskaya küç., 29, mənzil 7), təhsili - ikiillik şəhər məktəbi və özəl, rus, fars və türk dillərini bilən, sosial vəziyyəti - "ziyalı əməyi", milliyyəti - türk (azərbaycanlı), 29 noyabr 1920-ci ildə Stalinin tövsiyəsi ilə işə qəbul edilib; Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Ələkbər oğlu, 1884-cü il təvəllüdlü, azərbaycanlı, Moskvada yaşayıb (Povarskaya küç., 29, mənzil 7), təhsili - orta, dil - türk, fars və rus, sosial vəziyyəti - “ziyalı işi”, milliyyəti türk-azərbaycanlı, ixtisası “yazıçı-jurnalist”, 1920-ci il noyabrın 29-da Stalinin tövsiyəsi ilə işə qəbul edilib.

Xalq Komissarlığının digər sənədlərində bu şəxsi məlumatları tamamlayan məlumatlar var. 1920-ci il dekabrın 7-nə olan işçilərin siyahısı göstərir ki, Məmməd Əli və Məmməd Əmin 1920-ci il noyabrın 29-dan Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsində “Millətlərin həyatı” qəzetinin işçisi kimi çalışıblar. Sonrakı işçilərin siyahısında yuxarıdakı ünvanın üstündən xətt çəkilib və yeni ünvan yazılıb: Preçistenski bulvarı, 29, mənzil 14. Bu elit evdə, Xalq Komissarlığının sənədlərindən göründüyü kimi, Xalq Komissarlığının digər işçiləri, o cümlədən bir sıra rəhbərləri, xüsusən 1921-ci ilin dekabrından RKP (b) Mərkəzi Komitəsinin Xüsusi (gizli) şöbəsinin ilk müdiri olan İ.P. Tovstuxa yaşayıb.

Xalq Komissarlığının 1921-ci il yanvarın 1-nə olan işçilərinin siyahısına əsasən, Məmməd Əli və Məmməd Əmin nəşriyyat şöbəsində təlimatçı-təşkilatçı vəzifəsində aylıq 6075 rubl əmək haqqı alırdılar.

1921-ci il yanvarın birinci yarısı üçün RSFSR Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsinin əməkdaşlarının maaş cədvəlində əmək haqqının alımasına dair Məmməd Əmin Rəsulzadəyə aid qəbz və imza var, həmçinin Məmməd Əli Rəsulzadənin (razılaşmaya görə) maaşına görə də.

(GARF. F. R-1318. Op. 21. D. 137. L. 7).

1921-ci il yanvarın 11-də nəşriyyat şöbəsinə yazdığı bəyanatda göstərilir ki, o, “Azərbaycanşünaslıq və fars məsələlərində əməkdaşlıq haqqında” 31 dekabr 1920-ci il tarixli məktubuna cavab olaraq ona "Millətlərin həyatı" qəzetinin növbəti saylarından 5 nüsxə göndərilməsini xahiş etmişdir. " Bu sənədlə bağlı qətnaməyə əsasən (“ünvanlara daxildir”) cavab müsbət olub:

Xalq Komissarlığının işçilərinə haqq ödənilməsi haqqında 13 yanvar 1921-ci il tarixli bəyanatda göstərilir ki, “R-də” təxəllüsündən istifadə edən “Müsəlman Şərqində inqilabın mədəni vəzifəsi” məqaləsinin müəllifi 1382 rubl 40 qəpik alıb. Müvafiq sütunda Məmməd Əmin Rəsulzadənin imzası var. Bu bəyanatların və bu qəzetdə dərc olunan məqalələrin indeksinin tədqiqi göstərir ki, bu, onun qəzetdəki yeganə məqaləsidir.

Azərbaycan tarixşünaslığı bu məqalənin Azərbaycanda əlifba məsələlərinə həsr edildiyini qeyd edir. İlk dəfə tam şəkildə təkrar nəşr olunan bu məqalə onun məzmununun daha geniş olduğunu göstərir.

1921-ci ilin yazında Sovet Rusiyasında yeni iqtisadi siyasətə keçidlə Əli bəyin və Əmin bəyin, eləcə də bu idarənin digər işçilərinin maaşı 1921-ci ilin iyulundan 12150 rubla yüksəlir. Xalq Komissarlığının 1 avqust və 1 sentyabr 1921-ci il tarixli siyahılarında onlar yenidən “Millətlərin həyatı” qəzetinin işçiləri kimi göstərilib.

Görünür ki, ümumi qonorarı aylıq maaşlarını xeyli üstələyən bir çox işçilər kimi Əmin bəy də təcrübəli jurnalist kimi bu qəzetdə bir sıra yazılar yazıb külli miqdarda qonorar ala bilərdi, Buradan belə çıxır ki, onun bolşevik təbliğatında iştirak etmək fikri yox idi. Əli bəy ştat ixtisarı ilə əlaqədar 1921-ci il noyabrın 1-də Xalq Komissarlığından azad edilir. Və Xalq Komissarlığının fəhlə və qulluqçularının kooperativində işləməyə başladı.

Xalq Komissarlığının 1921-ci il dekabrın 21-də ona verdiyi mandata əsasən, o, kooperativin idarə heyəti tərəfindən komissar köməkçisi kimi məhsulların tədarükü, alınması və Moskvaya daşınması məqsədi ilə 6 ay müddətinə Bakıya və Yelizavetpola göndərilmişdir. O, bu səfərdən qayıtmır, tezliklə sərhədi qeyri-qanuni keçir və siyasi mühacirə çevrilir. Əmin bəy sovet milli layihəsində iştirak etmək istəyirdi? 1921-ci il sentyabrın 13-də o, adıçəkilən Xalq Komissarlığında Ümumrusiya Şərqşünaslıq Elmi Birliyinin təşkilat bürosunun iclasında iştirak etmişdir. 1921-ci il noyabrın 22-də bu büronun iclasında o, protokolda deyildiyi kimi, onun “kənar üzvü” olub. Marksist şərqşünaslar yetişdirmək üçün yaradılmış bu birlik Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 13 dekabr 1921-ci il tarixli qərarı ilə təşkil edilmişdi və RSFSR ərazisində mövcud olan, qarşılsına oxşar məqsədlər qoyan bütün elmi cəmiyyətlər onun tabeliyinə keçdilər. Bu qurumun iclaslarında iştirak etmək ona bu kadrların əslində nəyə hazırlaşdığını anlamaq imkanı verdi.

1921-ci il dekabrın 1-də o, artıq Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsinin siyahısına daxil edilməyib. Həmin vaxt onun iş yeri dəyişmişdi. 1921-ci il noyabrın 1-də canlı Şərq Dilləri Mərkəzi İnstitutunun (Şərq ölkələrində mütəxəssis hazırlamaq üçün yaradılmış) müəllimlər siyahısına əsasən o, artıq türk dili müəllimi kimi siyahıya alınmış və siyahıda 1922-ci il yanvarın 1-də praktiki osmanlı dili müəllimi kimi siyahıya alındı. Bu fakt təsdiq edir ki, stalinçi Xalq Komissarlığının əməkdaşları ilə bir neçə aylıq ünsiyyətdən sonra onun oranı tərk etmək istəyi yaranıb.

Əsas işi osmanlı dilini öyrətmək idi. Bu institutda 1921-ci ilin yaz semestrinə aid kursların siyahısı göstərir ki, osmanlı dilində təcrübə keçmək üçün həftədə 6 saat vaxt ayrılmışdır. I və II semestrlərin dərs cədvəlinə uyğun olaraq çərşənbə axşamı, cümə axşamı və cümə günləri 2 mühazirə (hər biri 40 dəqiqə) olmuşdur. Bundan əlavə, bu təhsil ocağının zəif hazırlıqlı tələbələri üçün 14 əlavə dərs ayrılıb: Osmanlı dili qrupunda 6 nəfər təhsil alırdı.

Əmin bəy 1921-ci ilin oktyabr ayından bu institutda akademik təqaüd alan şəxslər üçün sorğu vərəqəsində 37 yaşında olduğunu, “yazıçı-jurnalist” ixtisası üzrə mütəxəssis olduğunu, türk dili müəllimi işlədiyini, nəşr işi ilə məşğul olduğunu yazır (türkcə “Təkamül”, “İqbal” və Açıq Söz”, farsca “İrani-nov” dövri nəşrlərdə məqalələri və tərcümələri çap olunurdu).

Həmin institutda personal əmək haqqı almaq üçün doldurulmuş digər sorğu vərəqəsində o, bir sıra suallara cavab verərək yazır ki, 1884-cü ildə anadan olub, orta təhsillidir, 8 il Bakıda təhsil alıb, “yazıçı-jurnalist"dir, Ümumrusiya Təhsil İşçiləri İttifaqının Moskva quberniya şöbəsinin üzvüdür, türk dili müəllimi işləyir, əvvəllər müxtəlif türk və fars dövri nəşrlərində çalışmış, qəzetlərin redaktoru olmuş, nəşriyyat müəssisələri qurmuş, Bakıda türk dilində "Təkamül”, “İqbal”, “Açıq Söz”, Tehranda farsca “İran-nov” qəzetlərinin redaktoru olmuşdur. 1917-ci ildə Ümumrusiya Müsəlman Qurultayında Rusiyanın federal quruluşu haqqında məruzə ilə çıxış etmişdir. Amma bu sonuncu fakt o demək deyil ki, Krasovitskayanın onun qələmə verdiyi kimi, o sovet federalizmini yaradanlar sırasına daxil ola bilər. Rəsulzadənin bu qurultayda (1917-ci ilin mayında) məruzəsi ümumiyyətlə Rusiyaya deyil, keçmiş Rusiya imperiyasının yenidən qurularaq federativ respublikaya çevrilməsinə həsr olunmuşdur.

Yenidən təşkilatlanmadan sonra bütün Moskva şərq təhsil müəssisələri 1921-ci ilin payızında Moskva Şərqşünaslıq İnstitutuna birləşdirildi. 1922-ci il mayın 1-də müəllimlərinin siyahısına görə, Rəsulzadə praktiki osmanlı dilindən dərs deyirdi.

1922-ci il may ayının sonlarında o, “Qədim Fars kommunistləri (Məzdəkilər)" əlyazmasını hazırladı və bu əlyazma Ümumrusiya Şərqşünaslıq Elmi Birliyinin orqanı olan “Yeni Şərq” jurnalının qarşıdan gələn ilk nömrəsinə təqdim edilmək üçün göndərilən mətnlər siyahısına daxil edildi. Lakin bu mətn nə bu jurnalın birinci nömrəsində, nə də digər nömrələrində dərc edildi, bu da Rəsulzadənin 1922-ci ilin yayında Moskvadan Petroqrada getməsi və oradan qanunsuz olaraq sərhədi keçməsi, Finlandiyaya getməsi ilə əlaqədardır. Daha sonra Berlin və Parisə gedir və 1922-ci ilin noyabrında İstanbula gəlir.

1922-ci il avqustun 8-də isveç dilində çıxan “Svenska Pressen” Helsinqfors qəzetində “Karl Marks aypara altında” adlı böyük məqalə dərc olunub. Onun anonim müəllifi Azərbaycanın 1917-ci ildən başlayaraq tarixinə qısaca nəzər salmış, Müsavat partiyasının hakimiyyətinin burada bütün rus təsirinə son qoyduğunu vurğulamış, müsəlman Azərbaycanını işğal edən bolşeviklərin öz maraqları üçün istifadə etmək siyasətini təsvir etmişdir. Mənim fikrimcə, Azərbaycan və Farsdakı vəziyyətin təhlilinin dərinliyi baxımından Fin mətbuatı üçün qeyri-adi olan bu məqalənin müəllifi Rəsulzadənin özü idi.

Beləliklə, təqdim olunan arxiv məlumatları Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tərcümeyi-halının Moskva dövrünün xronologiyasını əhəmiyyətli dərəcədə aydınlaşdırdı, onun “Millətlərin həyatı” qəzetindəki məqaləsinin tarixini (13 yanvar 1921-ci il), canlı Şərq Dilləri Mərkəzi İnstitutuna qəbul olunma tarixini (1921-ci il oktyabr), Məzdəkilərə həsr olunmuş naməlum əlyazma, eləcə də həyatının bu dövrünün digər təfərrüatlarını kəşf etməyə imkan verdi. Onun siyasi mühacirəti Finlandiyanın paytaxt qəzetində Azərbaycanın yaxın keçmişindən bəhs edən nəşrlə başlayıb və sonra o, faktiki olaraq, məqalədə deyildiyi kimi, nə vaxtsa “qırmızı bayrağ”ı digər müsəlman ölkələrinə də keçirməsi planı olan Kremlin əsl siyasətini ortaya qoyub.

Müəllif:
cənab Salavat İsxakov, Tarix elmləri doktoru, Rusiya

Tərcümə və redaktə:

ANS PRESS informasiya Agentliyinin Baş Redaktoru xanım Sevda Həsənova

Məhəmməd Əmin Rəsulzade Və Stalin (Sol tərəfdə)

M.E. Rəsulzadə ilə İosif Stalinin münasibətləri

İosif Vissarionoviç Stalin (Cuqaşvili) (1879-1953) – Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının liderlərindən biri, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş Katibi, 1941-ci ildən isə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri, 31 il Sovet dövlətinə başçılıq etmiş şəxs. M.Ə.Rəsulzadə onunla 1904-1905-ci illərdə tanış olub.

Bu görüşü onun əmisi oğlu Məhəmmədəli Rəsulzadə təşkil etmişdi. Məhəmmədəli bəy həmin vaxt Bakı Petrol Sənayesi İşçiləri Sindikatında katib vəzifəsində idi. Təşkilat gizli şəkildə çar quruluşu əleyhinə siyasi fəaliyyət göstərirdi.

Kobadan (Stalinin təxəllüsü) Stalinə çevriləcək bu şəxslə tanışlıq Məhəmmədəmin bəyin həyatında maraqlı hadisələrə səbəb olacaqdı. Onu evindən gizləyəcək, məhbəsdən xilas edəcəkdi. Qarşılığında isə o da bir dəfə məhbəsdən xilas olacaqdı.

Amma Məhəmmədəmin bəy başa düşürdü ki, Koba ilə yolları artıq tamam ayrılıb. O, Vətəninə azadlıq bəxş edən şəxs idi, Koba isə Vətənini işğal edən şəxslərdən biri...

İkinci birincini əsla yaşatmayacaqdı. Amma Kobanın da hələ ki onunla bağlı planları vardı. Ona komissar vəzifəsi təklif etmək və ölkədəki nüfuzundan öz məqsədləri üçün istifadə etmək. Çünki Rəsulzadə ən güclü partiyanın lideri idi, onun bolşeviklər tərəfinə keçməsi Koba üçün böyük zəfər olacaqdı.

Bu məqsədlə Koba onu Pankratovun əlindən xilas edir, özü ilə Moskvaya aparır. Amma Rəsulzadə 15 il idi Kobanı tanıyırdı. Ona qarşı çıxdığı təqdirdə öldürüləcəyini bilirdi.

Ona görə də ilk fürsətdəcə elmi-tədqiqat adı ilə Moskvadan Peterburqa gedir, Musa Begiyevin yardımı ilə gecə etibarlı qayıqçı ilə yola çıxır, Finlandiyaya gəlir.

1922-ci ilin sentyabrında Berlinə, oradan da Parisdən keçməklə İstanbula ayaq basır. İstanbulda Azərbaycan mühacirətini bir araya toplayır, “Yeni Kafkasya” jurnalını çap etdirir. Amma onu keçmiş münasibətləri xatirinə həbsdən xilas edən Kobanı da unutmur. Ona tarixin, bəlkə də, bir düşmənə yazılacaq ən ehtiramlı məktubunu yazır.

Avropaya keçdikdən sonra Stalinə göndərdiyi bu məktub bəlkə ona çatmayıb düşüncəsi ilə “Yeni Kafkasya”nın beşinci sayında dərc etdirir.

Həmin məktubun tam mətnini təqdim edirik:

(Mətn Türk Tarix Qurumu tərəfindən ötən il çap edilmiş “Məhəmmədəmin Rəsulzadənin “Yeni Kafkasya” yazıları (1923-1927)” adlı kitabdan dilimizə uyğunlaşdırılıb).

M.Ə.Rəsulzadə Tərəfindən Stalinə Yazılan Məktub

M.Ə.Rəsulzadənin Tərəfindən Stalinə yazdığı məktubun tərcüməsi:

Möhtərəm Stalin!

Xilasım dostlarıma xoş bir heyrət təsiri bəxş edib. Təbii ki, onlar haqlıdırlar. Fəhlələrdən bir çoxu məhz müsavatçı olduqları üçün güllələnmədilərmi?! Belə bir şəraitdə adı çəkilən firqənin rəisi olmaq sifəti ilə mənim xilasım bir növ möcüzə imiş. Hadisənin izahı bu təbirə uyğundursa, insaf tələb edər. Qeyd edim ki, bu möcüzənin kəramətinə səbəb sizsiniz: çünki keçmiş dostluğu unutmayaraq məni Bakı zindanından çıxarmağı lazım bildiniz.

Moskvada olduğum iki il əsnasında dostluğunuzdan istifadə etdim. Bəzi məhrumiyyətlərə məruz qalsam da, bunlar hər kəsin təhəmmül etdiyi məhrumiyyətlər idi, xüsusilə mənə aid deyildi. Əksinə, bəzən olurdu ki, mən bir sıra imtiyazlardan yararlanırdım. Bunun üçün sizə təşəkkür edirəm.

Moskvadan çıxarkən sizinlə görüşə bilmədim. Çünki Rusiyanı gizli şəkildə tərk etməyə qərar vermişdim. Bu hərəkətimdə sizə qarşı ehtiramsızlıq görməyəcəyinizə ümid edirəm. Səfərim üçün icazə istəmədim. İşin mənfi cəhətini nəzərə aldım. Bəlkə, siz icazə verməzdiniz; o zaman hər nə surətlə olsa da, Rusiyanı tərk etmək haqqındakı qərarımdan təbii olaraq vaz keçmək lazım gəlirdi.

Halbuki vaz keçmək mənim üçün qeyri-mümkün idi. Çünki bu, özü-özümü rədd etmək və əbədi surətdə tam bir fəaliyyətsizliyə məhkum etmək demək idi. Eyni zamanda bu, Rusiyada cərəyan edən hadisələrin və yaranacaq vəziyyətin lal bir müşahidəçisi olmaqdı.

Hazırda Rusiyada baş verən hadisələr isə bundan yüz il əvvəl cərəyan edən hadisələrdən başqa bir şey deyildir. Yüz il əvvəl olduğu kimi, indi də Rusiya müstəmləkələri bir yerə toplamaqdadır.

Qədərin hökmü ilə iqtidara gələn Kommunist Firqəsi birdəfəlik məfkurə cəbhələrindən geri çəkilə-çəkilə keçmiş Rus imperiyasının bərpası fikrinə dayandı. Bu fikir isə firqənin ideoloji şüarlarından başqa, hakim olduğu mühitin cahangiranə təmayüllərindən doğmuş bir sıra mənafe və hədəfə malikdir. Bir hökumətin rəsmi məfkurəsi zadəgan şovinizmindən fəhlə kosmopolitizminə təbəddül edərsə, bundan məsələ çox da dəyişməz və ən sonda geridə qalmış və az inkişaf etmiş millətlərin milliyyətlərindən məhrum olmasına (denasionalizə olması), digər bir milliyyətə təmsilləri (assimilizə olmaları) kimi bir nəticəyə səbəb olur.

Yerli fəhlə (proletariat) sinfinə istinad iddiası ilə ələ silah alaraq Qafqaz və Türküstan kimi ucqar vilayətlərdə yaranmış demokratik siyasi təşəkkülləri işğal etdiyiniz zaman, ümumiyyətlə, sabiq imperiyanın Çarizm siyasəti ilə ruslaşdırılmış müstəmləkə şəhərlərindəki rus fəhləsindən ibarət ən kiçik azlığın arzusuna uyğun olaraq böyük bir çoxluq təşkil edən yerli əhalinin ən qanuni bir haqqını kobud bir surətdə çeynəmiş olursunuz. Fəhlənin Azərbaycan və ya Türküstanda diktatura elan etməsinin Moskva diktaturasından başqa bir şey olmadığı gün kimi aşkardır.

Keçmiş Petroqrad dövrünün siyasəti də bundan başqa bir şey deyildi. Ucqar vilayətlərin muxtariyyat şəklindəki zahiri görünüşü də ciddi bir şey ifadə etməz. Azərbaycan xanlıqlarının ilk Qafqaz “Namesnikləri” (canişinləri) zamanındakı istiqlalları indiki Qafqaz cümhuriyyətlərinin “Zakraykom” (Zaqafqaziya vilayət komitəsi) baş katibləri zamanındakı istiqlallarından heç də az deyildi. Ortadakı fərq olsa-olsa, indiki cümhuriyyətlərin dağılması prosesi o zamankı xanlıqların dağılma prosesindən daha artıq olmasından ibarətdir.

Bolşevik Firqəsinin mərkəziyyətçi olduğunu bildiyimdən, bu firqənin bir cür özünəməxsus bir imperialist olduğunu sezmiş və zəruri bir dəyişiklik keçirəcəyini daha əvvəl söyləmişdim. Qeyri-ixtiyari müşahidəçi vəziyyətində olduğum üçün bu dəyişmə gözlərimin önündə baş verirdi. Moskvada olduğum iki il ərzində mən Şərq millətlərinin və xüsusilə Türk qövmlərinin nicatının yalnız özlərində, özünü bir millət kimi tanımalarından ibarət olduğuna qəti surətdə inandım.

Bunun üçün sisteminizdə millətin özü-özünə bəslədiyi bu imanın ta kökündən yox edildiyini və milli özünüdərk məfhumunun milli parçalanma məhfumuna dəyişdirildiyini soyuqqanlı şəkildə görə bilmirdim.

Sizin istədiyiniz bu dəyişiklik baş verə bilməz. Şərq millətləri kommunist həyatı ilə deyil, öz milli həyatları ilə yaşamaq istəyirlər. Bu məqsədlə də onlar özlərini əsir edən qüvvələrə qarşı mücadilə edirlər və bu mücadilələrində onlara yardım edə biləcək müttəfiqlər axtarırlar. Bir zaman onlar Vilsonun prinsiplərinə inandılar; sizin şüarlarınız isə onlara daha cəlbedici göründü.

Fəqət, heyhat, Vilson prinsipləri Versal, Trianon və Sevr müqavilələrinə müncər oldusa, sizin şüarlarınızla Ukrayna, Türküstan və Qafqazın yenidən istilası ilə nəticələndi. Buna görə də vətənim Azərbaycanın sizin işğal və əsarətinizə qarşı mücadiləyə qəhrəman Türkiyənin Antantaya qarşı icra etdiyi mücadilə qədər müqəddəs bir haqqı vardır.

Öz siyasi əqidəmə sadiq qalmaqla bərabər, mən eyni zamanda sizin də dostunuz olaraq qalır, şəxsinizə qarşı ehtiram hissi bəsləyirəm. Nəticədə mənə qarşı göstərdiyiniz diqqəti heç bir zaman unutmayacağıma inanmanızı xahiş ilə sizə yaxşı bir xidmət göstərmək fürsətini cani-dildən təmənni etdiyimi ərz edirəm.

Ehtiramla

Qanuni-sani, 1923

Rəsulzadə Məhəmmədəmin


M.Ə.Rəsulzadənin öz xətti ilə rus dilində yazdığı tərcümeyi-hal

Parisdə Fransızca yayımlanan “PROMETEY” jurnalında M.Ə.Rəsulzadənin nəşr edilən yazıları

1. “Azərbaycan Respublikası”. “Prometey” jurnalı, 1926, N 1, səh. 25-31.
2. “Bolşeviklərin Şərq siyasəti”. “Prometey” jurnalı, 1928, N 20, səh. 10-14; N 21, səh. 6-11.
3.“Qafqaz Birliyi”. “Prometey” jurnalı, 1929, N 36, səh. 4-9
4. “Rus əsarətində”. “Prometey” jurnalı, 1930, N 38, səh. 4-9. .
5. “Kerenskiyə cavab”. “Prometey” jurnalı, 1930, N 39, səh. 9-11.
6.”Panturanizmin kabusu” “Prometey” jurnalı, 1930, N41 , səh. 8-11.
7. “Azərbaycanda milli hərəkat”. “Prometey” jurnalı, 1930, N 42, səh. 11-13.
8. “Qafqaz Birliyi məsələsi”. “Prometey” jurnalı, 1930, N 46, səh. 3-8.
9. “Milli istismar haqqında yeni məlumatlar”. “Prometey” jurnalı, 1931, N 50, səh. 1-3.
10. “Siyasətçi tarixçiyə qarşı”. “Prometey” jurnalı, 1931, N 51, səh. 6-8.
11.“Milli Hərəkatın xarakteri”. “Prometey” jurnalı, 1934, N 4, səh. 6-11.

Ümumilikdə M.Ə. Rəsulzadənin “Prometey” jurnalında 10-dan çox yazısı çap edilib. 1930-cu ildə isə Parisdə M.Ə.Rəsulzadənin iki kitabı nəşr edildi. Fransız dilində nəşr edilən kitabında (“laAzerbaidjan en lutte pour lindepudance, Paris, 1930) M. Ə. Rəsulzadə Avropa oxucusuna Azərbaycanın 1918-1920-ci illərdəki müstəqillik mübarizəsi haqqında məlumat verirdi. Elə həmin ildə rus dilində nəşr edilən digər kitabında isə (“O panturanizme”, Parij, 1930) Qafqaz Birliyini pozmaq istəyənlərə əsaslı cavab vermişdi. Bu kitaba giriş sözünü Gürcüstanın tanınmış dövlət xadimi N. Jordaniya yazmışdı. 1936-cı ildə M.Ə.Rəsulzadənin fransız dilində daha bir kitabı (“Azerbaidjan”, Paris, 1936) nəşr edildi. Bu kitabda müəllif fransız dilli oxuculara Azərbaycan haqqında məlumatlar verirdi.

“Roçnik Tatarski”də polyak dilində nəşr edilən
“Əleyküm Salam” məqaləsi

Böyük ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin oxuculara təqdim etdiyimiz "Əleyküm salam" adlı məqaləsi 1932-ci ildə Vilnüsdə polyak dilində çıxan "Rocznik tatarski" ("Tatar salnaməsi") almanaxın 1-ci sayında dərc olunub. Məqaləni "525-ci qəzet"ə Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü Mahir Həmzəyev təqdim edib.

“İstiqlal” qəzeti

1932-ci ilin yanvarın 10-dan Almaniyada nəşr edilməyə başlayıb. Hər 10 gündən bir çap edilən bu qəzetin Baş redaktoru M.Ə. Rəsulzadə idi. “İstiqlal” qəzeti 1933-cü ilin 18 dekabrına qədər nəşr edilib.

Azərbaycan mətbuat tarixinin tanınmış araşdırıcılarından olan Akif Aşırlı bu dövrdə (1918–1920) çıxan "İstiqlal" qəzeti haqqında qənaətlərini bölüşür: "Bu qəzetin 1918-ci ildə 7, 1919-cu ildə 28, 1920-ci illərdə isə 15 sayı işıq üzü görüb.Bakıda nəşr olunmuşdur. İlk nömrəsi 1918-cu il də, son nömrəsi 1920-ci il aprelin 23-də çıxmışdır. 42 nömrəsi buraxılmışdır. Qəzetin məsləki, məqsəd və vəzifəsi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin birinci nömrədə çap olunmuş "İstiqlal" adlı baş məqaləsində şərh olunmuşdu. Məqalədə deyilirdi:

"İnsanların istiqlalına hürriyyyəti-şəxsiyyə, millətlərin hürriyyəti-şəxsiyyəsinə istiqlal deyilir. Hürriyyəti-şəxsiyyə nə qədər müqəddəs isə, şəxslərin məcmusu olan millətlərin istiqlalı da o nisbətdə müqəddəsdir. Azərbaycan istiqlalı! İştə, bir şüar ki, firqəmiz onun ilk ələmdan olmaq şərəfilə iftixar eylər. İştə, bu, qanlarla söndürülməyən və bu gün hər kəsi kəndisini tanımaya vadar edən, yolunda dönməz bir əzmlə cihad etdiyimiz Azərbaycan istiqlalını müdafiə üçün "İstiqlal"ı nəşrə başlayır."

“Qurtuluş” jurnalı

Azərbaycanlıların Avropada nəşr etdikləri mühüm mətbu orqanlarından biri də “Qurtuluş” jurnalıdır. Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının məcmuəsi Berlində, Çarlottenburq-2 ünvanında çap olunurdu. Məcmuənin ilk sayı 1934-cü ilin noyabrında nəşr edilmişdir. Məcmuənin sonuncu, 51-ci sayı 1939-cu ilin yanvar tarixli sayıdır. Ayda bir dəfə çıxan “Qurtuluş” məcmuəsi,sovet imperiyası əsarətində əzilən Azərbaycanın həyatını əks etdirirdi. Məcmuənin məqsəd, məramını “Yazı Heyəti tərəfindən” adlı yazıda daha aydın görmək olar: “Kimə xitab etdiyimiz bəllidir. Hər şeydən əvvəl Azərbaycanlılara, Azərbaycanlı mühərrirlərə, yəni yabançı istilası altında əzilən əsir bir millətə və bu istila üzündən Vətən ayrısı insanlara xitab edirik. Bu mühətəplərə siz qurtuluşdan söhbət açın! Bu, onların gecə-gündüz gözlədikləri şeydir. Qızıl Rus istilasından xilas olmaq üçün can atanlara qurtuluşdan bəhs etmək, istiqlaldan bəhs etməkdir. Çünki bir millət yalnız müstəqil olduğu zamandır ki, özünü qurtulmuş sayar. İkinci sırada Türkcə oxuyan qardaş və qonşu mühitlərə xitab edirik. Bu mühətəplərdən bir qismi bizim kimi qurtuluş davası aparır, eyni düşmənə qarşı bizimlə çiyin-çiyinə vuruşur”. Bundan başqa eyni yazıda bunlar da qeyd olunur: “Məcmuəmiz hər şeydən əvvəl 28 May 1918-ci ildə istiqlalı elan olunan Azərbaycan Cumhuriyyətinin qurtuluşunu nəzərə alır. Azərbaycan Cumhuriyyəti 27 Aprel 1920-ci ildən etibarən istila altındadır. Qızıl Rusiya tərəfindən cəbrən istila edilmişdir. “Qurtuluş” məmləkəti bu istiladan qurtarmaq istəyən milli qurtuluş qüvvətlərini təşvik və onların fikirlərini yayar”. “Qurtuluş” məcmuəsi azərbaycanlı mühacirlərin mühacirətdə nəşr etdikləri dəyərli bir mətbu orqan idi. “Qurtuluş”un almancada əlavəsi çıxırdı ki, bu da Alman ictimaiyyətini milli istiqlal mübarizəsilə tanış edirdi. Qeyd edək ki, “Qurtuluş” jurnalındakı yazılar maraqlı başlıqlar altında verilirdi. Bu başlıqlar jurnalın zəngin materiallarla, məqalələr və yazılarla oxuculara çatdırılmasını sübut edirdi. Jurnalda verilən əsas başlıq “Son xəbərlər” adlanırdı. Bu başlıqda əsasən Azərbaycanda, Sovet İttifaqında baş verən hadisələr haqqında oxuculara məlumatlar verilirdi. Jurnalın “Məktublar” rubrikasında verilən yazılar belə sistemləşdirilirdi: a) 28 May İstiqlalı ilə bağlı məktub (“İdarəyə məktub”, “Təbrik yazıları”, Parisdən, Berlindən, Təbrizdən, Varşavadan gələn təbriklər), 27 Nisan (Aprel) faciəsi ilə bağlı məktublar (“İstanbulda 27 Nisan”, “27 Nisan milli matəm günü”, Jurnalın maraqlı rubrikalarından biri belə adlanır: “Azərbaycan mətbuatı ilə polemika”. Bu rubrikada əsasən sovet mətbuatında – “Pravda”, “Kommunist”, “Bakinski raboçi”, “İzvestiya” qəzetlərindəki yazılar tənqid edilir, faktlara kəskin münasibətlər bildirilir, polemika aparılır (məsələn, “Memarlıqda müsavatizm”, “Qafqasya misaqi (istiqlalı) və bolşeviklər”, “Səddi-Çin yarılırmı”, “Milli dil və milli kültür”, “Yenə maarif cəbhəsində”, “Baş döndürücü müvəffəqiyyətlər” və s.). Qeyd edək ki, sovet mətbuatında belə polemika yazıların daha çox M. Ə. Rəsulzadə və Mirzə Bala Məmmədzadə hazırlayırdılar. Beş ilə yaxın müddətdə Almaniyada nəşr edilən “Qurtuluş” jurnalı özünün fəaliyyət praktikasında açıqladığı kimi Azərbaycan Cümhuriyyətinin quruluşu ideyasını təbliğ edir, milləti istila rejimindən xilasa çalışan insanların fikrilərini yayırdı.

“Müsavat” Bülleteni

1936-cı ilin sentyabrında Almaniyada Berlin şəhərində nəşr edilib. Daha çox partiyanın nəzəri problemləri, ideoloji istiqamətləri ilə bağlı yazılara üstünlük verib. M.Ə.Rəsulzadənin ümumi redaktorluğu ilə çap olunub. Jurnalın ümumilikdə 4 sayı nəşr edilib.Sonuncu sayı 1962- ci ildə Münhendə işıq üzü görüb.

RƏSULZADƏNİN “MÜSAVAT” BÜLLETENİNDƏ NƏŞR EDİLƏN YAZILARI

1. “Bizim sosial sistem”. Milli Təsanüd. “Müsavat” Bülleteni, Berlin, N 2, 1937.
2. “Milli mücadilədə sosial şüarlar”. “Müsavat” Bülleteni, Berlin, N 3, 1937.